Overview

Tabel 3.1: Doorzoekbaarheidstabel Ontwikkeling kwelder & intergetijdengebied

Categorie: Verlagen waterstand en/of golfbelasting, Vergroten sterkte dijk
Locatie: Delta/ Kust
Dijkversterking projectfase: Initiatief, Verkenning

Beschrijving

De hoogste delen van het intergetijdengebied kunnen begroeid raken met plantensoorten die in een zout milieu kunnen leven en het kunnen verdragen als ze regelmatig onder water staan. Als deze arealen op natuurlijke wijze ontstaan, is er sprake van een schor (terminologie in Zeeland) of een natuurlijke kwelder (terminologie rond de Waddenzee).

Kwelders spelen een belangrijke rol in kustbescherming en -stabilisatie. Kweldervegetatie vangt sediment op in de intergetijdenzone, waardoor het bodemniveau wordt verhoogd en inkomende golven worden verlaagd. Het stimuleren van kweldervorming houdt in dat de voorwaarden worden gecreëerd voor de vestiging van kweldervegetatie, rekening houdend met bijvoorbeeld zoutgehalte, overstromingstijd, hydrodynamiek, substraat, sedimentatie en soortbeheer. Bij kwelderwerken worden vakkenpatronen met rijshouten dammen aangelegd om kwelderaangroei te stimuleren. Kwelderwerken combineren verbeterde beschutting tegen golfaanval met voldoende aanwezigheid van fijn sediment om kwelderaangroei te stimuleren. Kwelders vormen biodiverse transitiezones tussen land en water en functioneren als natuurlijke barrières voor kustverdediging. De combinatie van een verhoogde bodemligging en aanwezigheid van kweldervegetatie leidt tot een verlaging van de golfhoogte bij de dijk. Voor de natuurlijke of kunstmatige ontwikkeling van kwelders is het belangrijk dat geschikte condities aanwezig zijn of kunnen worden gerealiseerd. Er gelden habitatvereisten voor kwelders met minerale bodems en lage organische niveaus. De focus ligt op de noodzakelijke randvoorwaarden, waaronder zoutgehalte, overstromingstijd, hydrodynamiek, substraat, sedimentatie en stoffen in suspensie. Hierdoor kunnen planners en ontwerpers inschatten of kwelders een veelbelovende optie zijn om in een ontwerp op te nemen.

De andere voordelen van deze NBS kunnen zijn:

• hoge natuurwaarde en biodiversiteit;
• rust- en foerageerplek voor trekvogels.
• opslag van CO2 in bodem en vegetatie;
• landschappelijk aantrekkelijk, recreatieve waarde
• gebruik voor sliblandbouw en extensieve veehouderij op hoge kwelders.

Langs de Waddenzeedijken van Nederland, Duitsland en Denemarken is de aangroei van kwelders op grote schaal gestimuleerd door de aanleg van rijshouten dammen en ontwateringsgreppels. De rijshouten dammen zorgen voor luwte met lagere golven en zwakkere stroming, waardoor slib bezinkt, en de bodem sneller omhoogkomt . Extra ontwateringsgreppels zorgen voor snellere afwatering van het bezonken slib, waardoor de bodem sneller consolideert tot een stevig kleipakket. De werkzaamheden om op deze manier semi-natuurlijke kwelders te laten ontstaan, staan bekend als kwelderwerken. In het vervolg van deze paragraaf worden natuurlijke en semi-natuurlijke schorren en kwelders gezamenlijk aangeduid als kwelders, ondanks de verschillen tussen de verschijningsvormen.

Om nieuwe kwelders te ontwikkelen met behulp van kwelderwerken, moet aan een aantal voorwaarden voldaan worden (onder andere op basis van Van Loon-Steensma et al. 2012):

1. de bodem moet al hoog genoeg liggen, minimaal op Gemiddeld Laagwater (GLW), en bij voorkeur boven gemiddeld zeeniveau (NAP). Bij een lagergelegen bodem zal eerst een zandsuppletie plaats moeten vinden;
2. er is al sprake van een min of meer stabiele bodemligging, en bij voorkeur netto sedimentatie in de omgeving van de beoogde kwelderontwikkeling;
3. de gemiddelde slibgehaltes in de bodem (gerelateerd aan slibconcentraties in het water) zijn hoog genoeg om sedimentatie te laten plaatsvinden: minimaal 5%;
4. maximale stroomsnelheden in de huidige situatie zijn lager dan 1,2 m/s.

Kwelderkarakteristieken

Kwelders zijn ecosystemen die begroeid zijn met zouttolerante planten, die regelmatig door de zee worden overstroomd. Kwelders onderscheiden zich van veenmoerassen en zoetwatermoerassen doordat ze worden overstroomd door zout water en een gemiddeld zoutgehalte hebben van meer dan 0,5 g opgeloste stoffen per kg water (Odus, 1988), waarbij kwelderaangroei het resultaat is van een ruime beschikbaarheid van sediment. De hier besproken kwelders bevinden zich in een gematigd klimaat, in het bovenste deel van de intergetijdenzone. Er wordt hier geen beschrijving gegeven van specifieke plantensoorten. De soortensamenstelling is afhankelijk van de exacte locatie, inundatiefrequentie en het zoutgehalte. Voor meer informatie over kweldervegetatie wordt verwezen naar de TMAP-richtlijnen voor geïntegreerde Waddenzeemonitoring en de soortenlijst.

Kwelders strekken zich verticaal uit van ruim onder het gemiddelde hoogwater tot aan de jaarlijkse hoogste waterstanden (zie Figuur 3.4). De getijdenstroom brengt fijnkorrelig zwevend sediment mee. Planten vangen dit sediment op, wat resulteert in een kwelderoppervlak dat gestaag stijgt. Typische aangroeisnelheden liggen in de orde van 2 centimeter per jaar (Hofstede, 2003), afhankelijk van het getijverschil, de stabilisering van de bodem door de vegetatie en de beschikbaarheid van zwevend sediment. Aangroeisnelheden moeten gelijk zijn aan of bij voorkeur hoger zijn dan de (toenemende) snelheden van zeespiegelstijging om op lange termijn een kwelder voor de dijk te waarborgen.

Verschillende ontwikkelingsstadia kunnen in de tijd en ruimte worden onderscheiden, van pionierstadium tot climaxstadium. In het Trilaterale Monitoring- en Beoordelingsprogramma (TMAP), een gemeenschappelijk monitoringsprogramma voor de Waddenzee, worden drie hoofdzones van kwelders onderscheiden:

• De pionierzone, waar plantengroei begint op ongeveer 40 cm onder het gemiddelde hoogwater (MHW);
• De lage kwelder die wordt overstroomd tijdens gemiddeld springtij (100-400 overstromingen per jaar);
• De midden- en hoge kwelder met minder dan 100 overstromingen per jaar.

Periodiek kunnen midden- en hoge kwelders door afplaggen worden verjongd. Het vrijkomende materiaal kan gebruikt worden voor het meegroeien (met de zeespiegelstijging) van een achterliggende brede groene dijk (Vuik et al., 2019). Kwelders hebben een hoge natuurwaarde en worden beschermd onder Europese en nationale wetten.